[تکثّرگرایان]

به هر حال، این رویکرد نادرست، مانند بسیاری از رویکردهای نادرست دیگر که در میان گذشتگان رواج داشته، به نسل‌های پسین انتقال یافته است و امروز نیز در میان شماری از مسلمانان دیده می‌شود. به علاوه، این روزها گروه دیگری پیدا شده‌اند که «تکثّرگرایان» نامیده می‌شوند و آشکارا به تکثّر حق و شناخت آن باور دارند و تفاسیر مختلف از متن واحد را صحیح می‌دانند. هیچ شکّی وجود ندارد که این جریان، یک جریان اسلامی نیست و تحت تأثیر جریان‌های الحادی پدید آمده است؛ زیرا هنگامی که جهان اسلام با جهان کفر درآمیخت و تعامل با آن را جایگزین تقابل با آن ساخت، کسانی از مسلمانان که شناخت کمتری از اسلام و التزام کمتری به آن داشتند، خواسته یا ناخواسته، در موضع انفعال قرار گرفتند و مبهوت از جلوه‌های فریبنده‌ی دنیوی در جهان کفر، رنگ و بو و مزه‌ی کافران را یافتند. با این حال، نمی‌توان این رویکرد را به طور کامل ارمغان جهان کفر دانست؛ چراکه ریشه‌های آن میان خود مسلمانان در سده‌های نخستین اسلامی قابل ردیابی است و تشابه آن‌ها با یکدیگر لزوماً به معنای ارتباط آن‌ها با هم نیست؛ چنانکه خداوند فرموده است: ﴿يُضَاهِئُونَ قَوْلَ الَّذِينَ كَفَرُوا مِنْ قَبْلُ﴾[۱]؛ «مانند سخن کسانی را می‌گویند که پیشتر کافر شدند» و فرموده است: ﴿كَذَلِكَ قَالَ الَّذِينَ مِنْ قَبْلِهِمْ مِثْلَ قَوْلِهِمْ ۘ تَشَابَهَتْ قُلُوبُهُمْ﴾[۲]؛ «این گونه گفتند کسانی که پیش از اینان بودند مانند گفتارشان، دل‌هاشان شبیه هم است»!

به هر حال، آنچه مسلّم است این است که حق، وجودی واحد و مشخّص است و قابلیت تعدّد و تکثّر ندارد و از این رو، شناخت واحدی را اقتضا می‌کند و معیار واحدی را می‌طلبد.

۳ . بداهت معیار شناخت

منظور از معیار شناخت چیزی است که خود به خود شناخته است و موجب شناخت چیزهای دیگر می‌شود؛ به این معنا که برای شناخت آن به چیز دیگری نیاز نیست و چیزهای دیگر به وسیله‌ی آن شناخته می‌شوند؛ مانند نور که خود به خود دیده و موجب دیده شدن چیزهای دیگر می‌شود. این بدان معناست که معیار شناخت، خود نیازی به شناخت ندارد؛ چراکه اگر خود نیازی به شناخت داشته باشد، شناخت آن نیز خود به معیاری نیازمند خواهد بود و این به معنای تسلسل است که امکان ندارد. شناخت‌های انسان ناگزیر باید به شناختی بدیهی منتهی شوند که منشأ همه‌ی شناخت‌ها است و خود از شناختی ناشی نشده است؛ زیرا چیزی که خود نیاز به شناخت دارد، نمی‌تواند معیار شناخت باشد؛ با توجّه به اینکه خود به معیار شناخت نیازمند است.