گفتاری از آن جناب در بیان اینکه عامل کسی است که از روی عقل عمل می‌کند، نه از روی عادت یا احساسات یا تقلید.

أَخْبَرَنَا عَبْدُ اللَّهِ بْنُ مُحَمَّدٍ الْبَلْخِيُّ -وَهُوَ رَافِعٌ كَفَّيْهِ إِلَى السَّمَاءِ- قَالَ: اللَّهُمَّ إِنَّكَ تَعْلَمُ أَنِّي لَمْ أَرَ أَعْلَمَ مِنَ الْمَنْصُورِ بِمَا أَنْزَلْتَهُ، وَلَا أَرْحَمَ مِنْهُ بِمَنْ خَلَقْتَهُ! كُنْتُ مَعَهُ وَنَحْنُ عَلَى شَاطِئِ جَيْحُونَ، فَأَخَذَ بِيَدِي وَقَالَ: يَا بُنَيَّ! اسْتَعْمِلِ الْعَقْلَ فِي أُمُورِكَ كُلِّهَا، وَلَا يَغْلِبَنَّكَ عَلَيْهِ عَادَةٌ وَلَا شَهْوَةٌ وَلَا تَقْلِيدٌ، وَقَالَ: اعْمَلْ عَلَى عَقْلٍ تُعَدُّ عَامِلًا، وَلَا تَعْمَلْ عَلَى عَادَةٍ وَلَا شَهْوَةٍ وَلَا تَقْلِيدٍ، فَإِنَّ مَنْ عَمِلَ عَلَى شَيْءٍ مِنْ ذَلِكَ كَانَ عَمَلُهُ كَرَمَادٍ اشْتَدَّتْ بِهِ الرِّيحُ فِي يَوْمٍ عَاصِفٍ، لَا يَقْدِرُونَ مِمَّا كَسَبُوا عَلَى شَيْءٍ، إِنَّ اللَّهَ تَعَالَى يَقُولُ: ﴿وَقَدِمْنَا إِلَى مَا عَمِلُوا مِنْ عَمَلٍ فَجَعَلْنَاهُ هَبَاءً مَّنْثُورًا﴾[۱].

ترجمه‌ی گفتار:

عبد الله بن محمّد بلخی -در حالی که دست‌های خود را به سوی آسمان بلند کرده بود- ما را خبر داد، گفت: خدایا! تو می‌دانی که من عالم‌تر از منصور به چیزی که نازل کرده‌ای و مهربان‌تر از او به کسانی که آفریده‌ای ندیده‌ام! به همراه او بودم در حالی که بر کناره‌ی رود جیحون بودیم، پس دست من را گرفت و فرمود: ای فرزندم! عقل را در همه‌ی کارهای خود به کار بگیر و هیچ گاه عادت یا احساس یا تقلیدی بر تو درباره‌ی آن چیرگی نیابد! و فرمود: از روی عقل عمل کن تا عامل شمرده شوی و از روی عادت یا احساس یا تقلید عمل نکن؛ زیرا کسی که از روی این چیزها عمل می‌کند عملش مانند خاکستری در روزی توفانی است که چیزی از آنچه کسب کردند برایشان نمی‌ماند! همانا خداوند بلندمرتبه می‌فرماید: «و به سراغ عملی که انجام دادند می‌آییم، پس آن را به ریزگَردی پراکنده تبدیل می‌کنیم!».