یا گفته‌اند: «بپرس راه ز علم، این نه جای گمراهیست/ بخواه چاره ز عقل، این نه روز ناچاریست/ به چشم عقل ببین پرتو حقیقت را/ مگوی نور تجلّی فسون و طراریست/ بخر ز دکه‌ی عقل آنچه روح می‌طلبد/ هزار سود نهان اندرین خریداریست»[۱] یا گفته‌اند: «سر بی‌چراغ عقل گرفتار تیرگی است/ تن بی‌وجود روح پراکنده چون هباست»[۲] یا گفته‌اند: «رهنمای راه معنی جز چراغ عقل نیست/ کوش پروین تا به تاریکی نباشی رهسپار»[۳] و نکته‌هایی دیگر از این دست که دل را می‌نوازد و عقل را قانع می‌سازد.

[خرافه‌گرایی در مسلمانان اهل تشیّع]

حاصل آنکه بیشتر اهل تصوّف، خصوصاً با بهره‌گیری از حربه‌ی شعر، دوشادوش سلفیان، به جنگ با عقلانیت برخاسته‌اند و زمینه‌ی خرافه‌گرایی و دین‌ورزی خیال‌پردازانه را در میان مسلمانان فراهم ساخته‌اند و تصویری غیر واقعی از اسلام ارائه داده‌اند که سخت گمراه کننده است؛ تا جایی که تأثیر آنان بر بسیاری از گروه‌های اسلامی، مانند زخمی بر پیکر آن‌ها، آشکار است و ردّ پای آنان در بسیاری از مذاهب مسلمانان، قابل پی‌گیری است؛ چنانکه به عنوان نمونه، بسیاری از مسلمانان اهل تشیّع، تحت تأثیر حاکمیّت اهل تصوّف در قرن دهم هجری، با فاصله گرفتن از عقلانیت و واقع‌گرایی اسلامی، عواطف را مبنای دین‌ورزی خویش ساختند و تصاویری خیالی از پیشوایان مسلمان به دست دادند که از حقیقت به دور بود. در واقع آنان که از آغاز، در استقلال از طبقه‌ی حاکم شکل گرفتند و به همین سبب، خلوص بیشتری نسبت به گروه‌های وابسته به طبقه‌ی حاکم پیدا کردند، همواره با پیروی از پیشوایان عقل‌گرای خود به عقل‌گرایی اسلامی زبان‌زد بودند، تا آن‌گاه که گروهی از اهل تصوّف با گرایش‌های شیعی، بر آنان تسلّط یافتند و باورهای صوفیانه‌ی خود را با باورهای عقل‌گرایانه‌ی آنان درآمیختند و بدین سان، تشیّع را به تصوّف آلودند. هر چند پیش از آنان نیز گروه‌هایی با گرایش به تشیّع بودند که با روی گرفتن از عقلانیت و واقع‌گرایی اسلامی، زبان به خرافات می‌گشودند و خصوصاً درباره‌ی پیشوایان مسلمان، غلو می‌کردند، ولی آنان همواره مورد إعراض و مخالفت عالمان اهل تشیّع قرار می‌گرفتند و هیچ گاه نمایندگان این مذهب شمرده نمی‌شدند، تا آن گاه که گروهی از آنان با عقبه‌ی تصوّف، قدرت را به دست گرفتند و به باورهای خرافی آنان رسمیّت بخشیدند و در طول بیش از دو قرن سلطنت، که از سلطنت امویان با آثار هولناکش طولانی‌تر بود، تا حدّ زیادی عالمان شیعه را با خود همسو ساختند و نوع نگرش آنان به پیشوایان اهل بیت را تغییر دادند.